Powięź to aktualnie chyba najczęściej używane słowo przez fizjoterapeutów. Skoro tak to poświęćmy jej trochę czasu. W tym tekście oprócz ogólnej definicji zajmę się przybliżeniem Wam roli powięzi powierzchownej w naszym organizmie.
Definicja – „Fascia” z łaciny oznacz pęczek, pasmo, pasek (obręcz), wzmacniającą czy wiązanie.
Powięź jak wiemy wchodzi w skład tkanki łącznej; tkanki, która powstała w okresie zarodkowym z mezodermy.
W 2007 r. na kongresie Fascia Research Congress zaproponowano bardzo ogólną definicję dla pojęcia powięzi. Zgodnie z nią powięź oznacza: „tkankę miękką wchodzącą w skład układu tkanki łącznej przenikającego ludzki organizm”. Dla mnie osobiście tak ogólna definicja jest bardzo trafna, a szczególnie jej część mówiąca o tym, że tkanka ta przenika ludzki organizm. Jak wiemy przenika go od stóp do głowy, a także w głąb ciała w jego najdalsze zakątki budując przegrody międzymięśniowe, torebki stawowe pokrywając rozcięgna, torebki narządów czy troczki. Przez pojęcie powięzi rozumiemy też oponę twardą, onerwie, zbudowane z włóknistej torebkowej struktury krążków międzykręgowych, torebki w których umieszczone są poszczególne narządy, a także tkankę tworzącą oskrzela i krezkę brzuszną oraz wiele innych.
Powięź powierzchowna (warstwa podściółkowa)
Powięź powierzchowna od dawna była przedmiotem rozważań. Starożytni anatomowie opisywali warstwę podskórną posiadającą dwie warstwy – tłuszczową i mięsną. Określenie powięź powierzchowna pojawiło się pod koniec XIX w. kiedy badano powstawanie przepukliny pachwinowej i opisywano włóknistą warstwę we wnętrzu tkani podskórnej w obszarze brzucha i miednicy. Wówczas warstwa ta została wydzielona jako powięź powierzchowna. Od tamtego czasu wiele szkół podejmowało tematykę tej warstwy (włoska, francuska, niemiecka) i pojawiało się wiele nieporozumień w terminologii. Dziś wielu autorów proponuje stosowanie terminu tkanka podskórna bez rozwijania dalszego tego terminu.
Organizacja regulująca nazewnictwo anatomiczne „International Anatomical Nomenclature Committee (1983) ustaliła, że pojęcie „powięzi powierzchownej” będzie stosowane dla luźnej warstwy tkanki podskórnej położonej bardziej powierzchownie w stosunku do powięzi głębokiej, która cechuje się większą gęstością.
Nomina Anatomica z 1997 proponuje także określanie tej warstwy mianem tkanki podskórnej (hypodermis) zamiast powięzi powierzchownej (superficial fascia).
Powięź powierzchowna jest to najbardziej zewnętrzna warstwa powięzi, stanowi niejako „przedłużenie” skóry, wykazuje podobne właściwości i jest z nią połączona za pomocą troczków powierzchownych skóry (ryc 2.4*).
Przez tę warstwę powięzi przenikają naczynia i nerwy. Nazwę użył po raz pierwszy Singer nazywając ją też podściółką tłuszczową lub zwyczajowa nazywa się ją powięzią powierzchowną (superficial fascia). Powstaje z mezenchymy i otacza całe ciało z wyjątkiem naturalnych otworów ciała (oczodoły, nozdrza, jama ustna etc.) Stanowi łącznik pomiędzy warstwą skóry, a znajdującą się pod nią gęstą tkanką łączną nazywanej mianem powięzi głębokiej, która otacza tkankę mięśniową oraz bierne struktury układu ruchu. Z powięzią głęboką łączy się podobnie jak ze skórą troczkami w tym przypadku troczkami skóry głębokimi.
Powięź powierzchowna zbudowana jest z włókien kolagenowych o różnej gęstości utkania, w zależności od lokalizacji. Gęstość występowania komórek tłuszczowych zależna jest również od miejsca przebiegu. Powięź powierzchowna jest grubsza w obszarze kończyn dolnych niż górnych i grubsza po tylnej stronie ciała.
Zewnętrzna część tej warstwy zdominowana jest przez komórki tłuszczowe, a głębsze wykazują charakter budowy błoniastej. Obie warstwy bardzo ściśle do siebie przylegają, są wręcz sklejone ze sobą. Tylko w obrębie jamy brzusznej można te dwie warstwy oddzielić od siebie bez użycia skalpela.
W obrębie głowy i szyi (liczne drobne mięśnie) mięśnie te są niejako zanurzone w warstwie podściółkowej. Przykładem może być mięsień szeroki szyi (ryc. 2.8*) wraz z mięśniami twarzy w sąsiedztwie, unerwiane przez nerw twarzowy. Warstwa podściółkowa pokrywa kolejne warstwy powięzi znajdujące się pod nią tzn. warstwę osiową i dodatkową.
Podsumowując współczesne dowody i badania sekcyjne wykazano, że blaszka włóknista dzieli warstwę podskórną na dwie podwarstwy, a każda z nich posiada swoje cechy charakterystyczne (ryc.2.1 – zaczerpnięta z Atlasu funkcjonalnego układu powięziowego człowieka autorstwa Carli Stecco*)
Podwarstwa powierzchowna jest określana mianem „tkanki tłuszczowej powierzchownej” z ang. SAT – superficial adipose tissue, a głębsza mianem tkanki tłuszczowej głębokiej DAT – deep adipose tissue. Natomiast blaszka włóknista znajdująca się wewnątrz warstwy podskórnej nosi nazwę powięzi powierzchownej (ryc.2.2, 2.3*)
*Zdjęcia opublikowane za zgodą wydawnictwa WSEiT)
Funkcje powięzi powierzchownej w powiązaniu ze strukturą:
- Płyn śródmiąższowy – w tkance podskórnej występują liczne naczynia limfatyczne. Pozwala to na utrzymanie równowagi pomiędzy produkcją płynu tkankowego oraz jego resorpcją w naczyniach limfatycznych. Wchłanianie się płynu jest najlepsze gdy mięśnie znajdujące się pod tą tkanką aktywnie pracują. Zaburzenia krążenia płynu mogą powodować wzrost jego ciśnienia i powodować jego zatrzymanie w tkance i obrzęk.
- Absorpcja energii – jako że warstwa ta to mieszanka tkanki tłuszczowej i struktur włóknistych to znakomicie pochłania energię pochodzącą np. z bezpośredniego ucisku, jak również jest w stanie przenosić napięcia wynikające z przemieszczeń poszczególnych części ciała.
- Izolacja termiczna – stanowi doskonałą izolację termiczną. Zapobiega utracie ciepła z organizmu. Im grubsza warstwa tej tkanki tym lepiej zabezpiecz przed taką utratą.
- Źródło energetyczne – tłuszcz zgromadzony w tej warstwie stanowi magazyn substratów energetycznych. Źródło energii stanowią triglicerydy, obecne nawet w najmniejszej ilości tłuszczu. W sytuacji braku pożywienia tkanka podskórna może zostać użyta jako substrat energetyczny.
- Szkielet układu naczyniowego – warstwa ta zawiera w swoim obrębie liczne naczynia krwionośne, które są relatywnie łatwe do zlokalizowania. Praktycznie każde naczynie przebiegające pomiędzy dwiema warstwami powięzi, biegnie ponad powięzią mięśniową oraz pod leżącą bardziej powierzchownie warstwą błoniastą. To właśnie w tej warstwie tkanki łącznej umocowane są naczynia krwionośne. Wzajemne powiązania między powięzią a naczyniami powierzchownymi mają duże znaczenia dla zachowania równowagi hemodynamicznej, natomiast ich zaburzenia może być jedną z przyczyn żylaków. Warstwa błoniasta w której znajdują się najważniejsze naczynia krwionośne może być rozciągana podczas skurczu mięśnia i powoduje to zmniejszenie światła naczyń krwionośnych i może wpływać na przepływ krwi. Naczynia przechodzące przez warstwę międzypowięziową mogą być zwężane dzięki czemu możliwa jest regulacja wielkości przepływu krwi, zmniejszając ryzyko zastojów żylnych. Inaczej ma się to do sytuacji w obrębie naczyń powierzchownych, które nie leżą w obrębie powięzi. Nie mają ona możliwości takiej regulacji przepływu i częściej dochodzi w nich do powstawania żylaków.
- Mięśnie – w obrębie mięśni w okolicy twarzy warstwa ta jest dodatkowo wzmocniona, co ma na celu dodatkową ochronę.
- Włókna – dzięki nim tkanka podskórna ma właściwości mechaniczne, głównie w przenoszeniu napięć oraz w zapewnieniu elastyczności warstwy powyżej tzn. skóry. W obrębie tej warstwy wyróżnia się 3 rodzaje włókien: kolagen, elastyna, retykulina (odmiana kolagenu). Występowanie włókien kolagenu można zaobserwować podczas rozciągania skóry – w pewnym momencie pojawia się wyczuwalny opór i napięcie. Włókna elastynowe zapewniają możliwość rozciągania leżących powyżej warstw – skóry i naskórka. Tworzą swoistą sieć, utworzoną głównie przez dojrzałą elastynę.
- Komórki – fibroblasty obecnie w tej warstwie odpowiadają za syntezowanie białek, z których powstaje kolagen i elastyna, a także czynnie uczestniczą w rozkładzie kolagenu i innych włókien.
- Macierz pozakomórkowa – zawiera glikoproteiny (fibrylina i fibronektyna – podłoże właściwości włókien elastynowych), glikozaminoglikany i proteoglikany, kwas hialuronowy, chondroitynę oraz sulfaty skórne.
- Pozostałe komponenty – w głębszych warstwach skóry występują gruczoły potowe, które swym zasięgiem obejmują też warstwę podskórną. W warstwie tej umiejscowione są również elementy stanowiące nasadę włosków skórnych.
- Dodatkowo warstwa tkanki podskórnej poprzecinana jest licznymi włóknami nerwowymi, biegnącymi do skóry i naskórka. W tkance skórnej występują zakończenia nerwów, a warstwie podskórnej występują zakończenia płytkowe Paciniego, odpowiadające za odbiór czucia wibracji i ucisku.
Widząc tak duże znaczenie powięzi powierzchownej wiemy jak wiele dobrego możemy zrobić w obrębie tej struktury pracując z nią np. za pomocą uwalniania mięśniowo-powięziowego. Techniki te to zupełnie inna praca niż ogólnie znany masaż tkanek głębokich i polega na bardzo subtelnej pracy. Techniki są nieinwazyjne co pozwala nam pracować w stanach ostrych, pourazowych już w dniu wystąpienia urazu, a także w sytuacjach dużej przeczulicy czy wrażliwości tkanek. Zastosowanie tej metody możemy znaleźć między innymi w dolegliwości bólowe niezłagodzone przez tradycyjne leczenie fizjoterapeutyczne, w złożonych, globalnych bądź specyficznych dolegliwościach bólowych niezgodnych z dermatomami, miotomami, wzorcami rzutowania z narządów wewnętrznych, w przewlekłych chorobach wywołujących napięcia i restrykcje w tkankach miękkich np. cukrzyca, zespół postpolio, fibromialgia oraz w wielu innych dolegliwościach i schorzeniach na temat których napisze przy okazji opisywania mięśniowo-powięziowego rozluźniania w kolejnym tekście.
Pozdrawiam
Rafał Uryzaj
Chcesz nauczyć się pracy z systemem powięziowym? Zapraszamy na kurs: Terapia dysfunkcji powięziowych
Lub przeczytaj najpierw tekst o Mięśniowo-powięziowym rozluźnianiu
Jeśli zainteresowały Cię fotografie z Atlasu powięziowego i chcesz go mieć po preferencyjnych cenach? Napisz do nas na: body-relax@wp.pl